კანონით მემკვიდრეობა და სავალდებულო წილი

წინა პოსტში უკვე აღვნიშნე, თუ რაოდენ კარგი საშუალებაა ანდერძი მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული გაუგებრობებისა და შეხლა–შემოხლის თავიდან ასაცილებლად.

თუმცა, ჩვენმა კანონმდებლობამ კიდევ ერთი წესი შეიმუშავა, რომლის მეშვეობითაც მამკვიდრებლის (პირი, ვისი კუთვნილი ქონებაც მემკვიდრეობის საგანია (სამკვიდრო ქონება)) ოჯახის წევრები შესაძლო უსამართლობისაგან დაიცვა:

გარდაცვლილი პირის მეუღლეს, შვილსა და მშობლებს, ანდერძის შინაარსის მიუხედავად, ეკუთვნით იმ ქონების ნახევარი, რაც თითოეულ მათგანს კანონით მემკვიდრეობის დროს ერგებოდა.

რა არის კანონით მემკვიდრეობა? – ესაა კანონის მიერ დადგენილი სამკვიდრო ქონების განაწილების წესი, რომელიც ანდერძის არარსებობისას გამოიყენება. კანონით მემკვიდრეობისას განსაზღვრულია მამკვიდრებლის ოჯახის წევრებისა და სხვა ნათესავების რიგითობა, რომელიც არის იმის განმსაზღვრელი, თუ ვის უნდა გაუნაწილდეს გარდაცვლილის ქონება.

ყველა რიგის მემკვიდრის ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს და თითოეული მათგანის წილის გამოთვლა საკმაოდ რთული საქმეა, ამიტომ სჯობს ეს ისევ ნოტარიუსს მივანდოთ. ამ შემთხვევაში საკმარისია აღინიშნოს, რომ სავალდებულო წილი ეკუთვნის მხოლოდ პირველი რიგის მემკვიდრეებს – გარდაცვლილის მეუღლეს, შვილებსა და მშობლებს. ნოტარიუსი, გამოითვლის რა, თუ რა წილი ერგებოდა თითოეულ მათგანს, ანდერძი რომ არ ყოფილიყო, მიაკუთვნებს მათ ამ წილის ნახევარს. შესაძლოა, რომ მამკვიდრებლის მიერ მემკვიდრეზე სიცოცხლეშივე გაცემული ქონებაც ჩაითვალოს სამკვიდრო წილში.

თუმცა, კანონში ერთი დეტალია, რომელზე ზუსტი პასუხიც პირადად მე ვერ ვიპოვე:

მამკვიდრებელს უფლება აქვს, ანდერძის მეშვეობით მემკვიდრეობის უფლება ჩამოართვას ერთ, რამდენიმე ან ყველა კანონით მემკვიდრეს.  შესაბამისად, ეკუთვნის თუ არა სავალდებულო წილი იმ მემკვიდრეს, რომელსაც ანდერძით მემკვიდრეობის უფლება ჩამორთმეული აქვს? სავალდებულო წილის მუხლში ხომ წერია: “ანდერძის შინაარსის მიუხედავად”.

ჩემი აზრით – არა. ანდერძის მეშვეობით მემკვიდრეობის უფლების ჩამორთმევა არის მამკვიდრებლის ნების გამოხატულება, რომლის უგულებელყოფა კანონსაწინააღმდეგო იქნებოდა. მართალია, ერთი შეხედვით სავალდებულო წილის შემთხვევაშიც საქმე გვაქვს გარდაცვლილის ნების უგულებელყოფასთან, მაგრამ აქ სახეზეა კონკურენცია ორ სიკეთეს შორის: გარდაცვლილის ნება და პირველი რიგის მემკვიდრეების უფლება, მიიღონ სამკვიდრო. კანონმა აქ შუალედური მიდგომა აირჩია, მიაკუთვნა მათ იმის ნახევარი, რაც კანონით მემკვიდრეობის დროს ერგებოდათ.

ეს ჩემი თეორიული მსჯელობის შედეგად, თუმცა, პრაქტიკულად შესაძლოა, ეს საკითხი სხვაგვარად რეგულირდებოდეს, რის შესახებაც დაწვრილებითი ინფორმაცია, სამწუხაროდ, არ მაქვს. განსხვავებულ აზრს სიამოვნებით მოვისმენ კოლეგებისგან.

ანდერძის ფორმები და შინაარსი

ანდერძი შედგენილი უნდა იქნას მხოლოდ წერილობითი ფორმით, პირადად მოანდერძის მიერ.

მოანდერძე შეიძლება იყოს მხოლოდ სრულწლოვანი, ქმედუნარიანი პირი. დაუშვებელია ორი ან მეტი პირის მიერ ერთობლივი ანდერძის შედგენა (მხოლოდ მეუღლეებს აქვთ უფლება შეადგინონ ერთობლივი ანდერძი ურთიერთმემკვიდრეობის თაობაზე).

ანდერძი შეიძლება იყოს ორი სახის: ე.წ. შინაურული და სანოტარო ფორმით შედგენილი.

შინაურული ანდერძი შეიძლება შეადგინოს მოანდერძემ, მოაწეროს ხელი და საკუთარი სურვილისამებრ შეინახოს. თუმცა, სანოტარო ფორმა გაცილებით საიმედოა და გაუგებრობის თავიდან აცილების მხრივაც უმჯობესი.

სანოტარო ფორმა გულისხმობს, რომ მოანდერძის მიერ შედგენილი ანდერძი უნდა დაადასტუროს ნოტარიუსმა, ხოლო სადაც ნოტარიუსი არ არის, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანომ. სურვილისამებრ, ანდერძი შეიძლება ჩაიწეროს ნოტარიუსმა, ხოლო მოანდერძემ და მოწმემ ხელი მოაწეროს მას. ნოტარიუსსა და მოწმეს უფლება არ აქვთ, გათქვან ანდერძის შინაარსი.

თუკი მოანდერძეს ანდერძის შინაარსის გამხელა მოწმეებისთვის არ სურს, დასაშვებია, რომ მან მოწმეების თანდასწრებით შეადგინოს ანდერძი, ხოლო მოწმეებმა ხელი მოაწერონ მას იმის მითითებით, რომ ანდერძი შედგა მათი თანდასწრებით, მაგრამ ისინი მის შინაარსს არ გასცნობიან.

მოანდერძეს აგრეთვე უფლება აქვს, თავისი ხელით დაწერილი და ხელმოწერილი ანდერძი დალუქული კონვერტით გადასცეს ნოტარიუსს სამი მოწმის თანდასწრებით, რაც დადასტურდება კონვერტზე ხელის მოწერით.

მოანდერძეს თავისი სურვილისამებრ შეუძლია შეცვალოს ან გააუქმოს ანდერძი. გაუქმება შეიძლება მოანდერძის მოთხოვნით ნოტარიუსის ან თავად მოანდერძის მიერ ანდერძის განადგურებით.

ანდერძზე აუცილებლად უნდა მიეთითოს თარიღი. თუკი მოანდერძემ შეადგინა ერთზე მეტი ანდერძი, ძალაშია ის, რომელიც უფრო გვიანდელი თარიღით არის შედგენილი. ხოლო თუკი არსებობს შინაურული და სანოტარო ფორმის ანდერძები, ძალაშია სანოტარო ფორმით შედგენილი ანდერძი შედგენის თარიღის მიუხედავად.

რაც შეეხება ანდერძის შინაარსს, მოანდერძეს თავისი სურვილისამებრ შეუძლია მიუთითოს, თუ რომელ მემკვიდრეზე რა ქონება გადავა ან განსაზღვროს თითოეული მათგანის წილი. ანდერძით მემკვიდრეები შეიძლება იყვნენ როგორც სრულწლოვნები, ისე არასრულწლოვნები და მამკვიდრებლის სიცოცხლეში ჩასახული ბავშვიც, თუკი იგი დაიბადება მამკვიდრებლის გარდაცვალებიდან ათი თვის განმავლობაში.

მოანდერძეს ანუ მამკვიდრებელს უფლება აქვს, ანდერძით ჩამოართვას მემკვიდრეობის უფლება ერთ, რამდენიმე ან ყველა კანონით მემკვიდრეს (თუ რას ნიშნავს კანონით მემკვიდრე, მოგვიანებით განვმარტავ) ისე, რომ ამის მოტივი არ მიუთითოს.

ანდერძის გახსნა და აღსრულება ხდება მხოლოდ მოანდერძის გარდაცვალების შემდეგ.

ანდერძის საჭიროებაზედ

მითხრეს, კარგი ჩანაფიქრია და არ მიაგდოო.. ჰოდა, ვაგრძელებ!

რამდენიმე დღის წინ დეიდაჩემს თანამშრომელმა კითხვა დააბარა ჩემთან: თუ გარდაცვლილმა მამამ ერთ შვილს წილი სიცოცხლეშივე მისცა, ეკუთვნის თუ არა მემკვიდრეობაო.

დასაწყისიდანვე ვიტყვი, რომ კითხვა მთლიანად არასწორია, მაგრამ ჯერ სიტუაცია განვიხილოთ.

ჩვენი საზოგადოების დაბალი სამართლებრივი კულტურა ჩემთვის ცნობილი ფაქტია, მაგრამ როცა საქმე სამემკვიდრეო სამართალს ეხება, ეს საკითხი განსაკუთრებით მტკივნეულია, რადგან არცთუ იშვიათია შემთხვევები, როცა ოჯახის წევრებიც კი სამკვდრო–სასიცოცხლოდ გადაემტერებიან ხოლმე ერთმანეთს. ეს კი იმის ბრალია, რომ მამკვიდრებელთა უმრავლესობას (უფროსი თაობა) წარმოდგენაც არა აქვს არსებულ საკანონმდებლო პროცედურებზე და დაკვიდრებული (რომელიც არცთუ იშვიათად მანკიერიცაა) ჩვეულებებით ხელმძღვანელობენ.

სიტუაცია #1. მამკვიდრებლის ქალიშვილი გათხოვდა. მშობლებმა ტრადიციისამებრ გაამზითვეს და ჩათვალეს, რომ მის წინაშე ყოველგვარი ვალდებულება უკვე მოხსნილი აქვთ და ყველაფერი, რაც კი მათ ოჯახში დარჩა, ვაჟს (ვაჟებს) ეკუთვნის. მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ დადგა სამკვიდროს განაწილების საკითხი. აქ შემთხვევათა ორი ძირითადი სხვადასხვაობაა სახეზე:

– თუ გათხოვილ ქალიშვილს მატერიალური პრობლემები არ აქვს და ქმრის ოჯახში ისედაც ყველაფრით უზრუნველყოფილია, არაფერში სჭირდება გარდაცვლილი მშობლების ქონება და სადავოც არაფერი ხდება.

– გათხოვილი ქალიშვილი უარს არ იტყოდა დამატებით მატერიალურ სახსრებზე (მეუღლე უმუშევარია,  განქორწინდა, ბანკის ვალი აქვს და რაც გნებავთ), ითხოვს სამკვიდრო წილს და ძმებისა და ნათესავების თვალში უმადურისა და ხარბის იმიჯს იმკვიდრებს.

სიტუაცია #2. ოჯახის ერთ–ერთი წევრი მშობლის (ან სხვა მამკვიდრებლის) სიცოცხლეშივე წავიდა სახლიდან და ცხოვრობს ცალკე, მაგრამ სარგებლობს მამკვიდრებლს ფინანსური და სხვა სახის დახმარებით. მამკვიდრებლის გარდაცვალებას კი წინა სიტუაციის ანალოგიური შედეგები მოსდევს.

სიტუაცია #3. მშობლებმა ერთ–ერთი შვილის თხოვნით გაასხვისეს ის ქონება, რაც სამკვიდრო უნდა ყოფილიყო მათი გარდაცვალების შემდეგ და აღებული თანხა მთლიანად გადასცეს მას. ეს ამბავი შემთხვევით გაიგო მეორე შვილმა, რომელიც დაობს თავის წილზე და ეჭვქვეშ აყენებს მშობლების მიერ დადებული ხელშეკრულების (მაგალითად, სახლის გაყიდვის შემდეგ ნასყიდობის ხელშეკრულების) ნამდვილობას. აქ ზარალდებიან მშობლებიც, და–ძმებიც, რომლებიც ქონების გაყოფაზე ვერ მორიგებულან და მყიდველიც, რომელიც მოვლენების ამგვარ განვითარებას ვერაფრით წარმოიდგენდა.

კიდევ უამრავი მაგალითის მოყვანა შეიძლება, მაგრამ ტიპიური ქართული სიტუაციები მგონი, უკვე გეცნოთ.

რა არის “სამკვიდრო წილი”?

სამკვიდრო იხსნება მხოლოდ მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ. შესაბამისად, არ შეიძლება მის სიცოცხლეში მისივე კუთვნილი ქონების სამკვიდროდ განხილვა და თანამემკვიდრეების მიერ წილის განსაზღვრა. წილის განსაზღვრა მამკვიდრებლის პრეროგატივაა, ხოლო თუ იგი ამას არ ან ვერ აკეთებს – კანონის. შესაბამისად, მამკვიდრებლის მიერ სიცოცხლეში გასხვისებული ქონება არ ითვლება სამკვიდრო ქონებად. სამკვიდრო ქონება მხოლოდ ისაა, რაც მამკვიდრებელს ეკუთვნოდა გარდაცვალების მომენტისათვის.

შემთხვევა, როდესაც მამკვიდრებლის მიერ სიცოცხლეში მემკვიდრისთვის გადაცემული ქონება სამკვიდროში უნდა ჩაითვალოს, არის სავალდებულო წილის განსაზღვრა.

მშობლებმა აუცილებლად უნდა გაითვალისწინონ, რომ კანონისათვის ქალიშვილიც და ვაჟიც თანაბარია და სამკვიდრო წილიც ორივე მათგანს თანაბრად ეკუთვნის; აგრეთვე ისიც, რომ კანონი ვერ გაითვალისწინებს, თუ რა სამსახური გაუწიეს სიცოცხლეში თითოეულ შვილს და შესაბამისად, კანონი ვერ გაანაწილებს მემკვიდრეობას ისე, როგორც ეს მათ მიაჩნიათ სამართლიანად.

გამოსავალი: დატოვეთ ანდერძი .

ყოველივე აქედან გამომდინარე, პასუხი პოსტის დასაწყისში დასმულ შეკითხვაზე შემდეგია: მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ სამკვიდრო ნაწილდება ყველა თანამემკვიდრეს შორის.

ქორწინების რეგისტრაციის მნიშვნელობის შესახებ

გუშინ ერთ–ერთმა Facebook-მეგობარმა ასეთი კითხვა დამისვა: თუკი მამაკაცი სახლიდან აგდებს ქალს, რომელთანაც სულ ორი თვის წინ იქორწინა (ქორწინება ოფიციალურად დარეგისტრირებული არ არის), ხოლო ამ ქალს წასასვლელი არსად აქვს, რისი გაკეთება შეუძლია?

ჩვენი სიმპათიები თუ ქალური სოლიდარობა (8 მარტი არაფერ შუაშია) რა თქმა უნდა, ჩაგრული “ცოლის” მხარეს იხრებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ პასუხი უკვე ვიცოდი, კანონს კიდევ ერთხელ გადავავლე თვალი, იქნებ რაიმე ხელმოსაჭიდი იყოს ასეთ პირობებში აღმოჩენილი სუსტი სქესის წარმომადგენლის სასარგებლოდ–მეთქი.

მოკლედ, თუკი კითხვას ასეთ სახეს მივცემთ: თუკი ქორწინება ოფიციალურად რეგისტრირებული არ არის, წარმოეშობათ თუ არა ქალსა და მამაკაცს ქონებრივი უფლება–მოვალეობანი ერთმანეთის მიმართ?

პასუხი ერთმნიშვნელოვანი და მოკლეა: არა!

ყველა ის უფლება–მოვალეობა, რაც ქორწინების შედეგად უნდა წარმოეშვათ მეუღლეებს, მხოლოდ ქორწინების ოფიციალურად რეგისტრაციის შემდეგ იქნება სახეზე. გამონაკლისი შემთხვევები, როდესაც ქალისა და მამაკაცის თანაცხოვრების ფაქტის დადგენაა საჭირო, “არაოფიციალურ ქორწინებაში” დაბადებული ბავშვის უფლებების დასაცავადაა მიმართული. მაგალითად, თუკი მამა არ აღიარებს თავს ბავშვის მამად, შეიძლება სასამართლომ მხედველობაში მიიღოს ბავშვის დაბადების მომენტისათვის ან მანამდე ამ კონკრეტული პიროვნებისა და ბავშვის დედის თანაცხოვრება, საერთო მეურნეობის წარმოება და ა.შ. ეს ლოგიკურიცაა, რადგან არაოფიციალური ქორწინება იმას არ ნიშნავს, რომ მშობლებს შვილის მიმართ მოვალეობები არ აქვთ; სხვაგვარად რომ განვმარტოთ, მეუღლეთა უფლება–მოვალეობანი პირდაპირ არის დამოკიდებული ქორწინების რეგისტრაციაზე, მშობლების – არა.

ყველაზე კარგი გამოსავალი ქორწინებამდე ყველაფრის კარგად გააზრება და დაგეგმვაა.  კანონი ყოვლისმომცველი არაა და ხშირად არ ემთხვევა სამართლიანობის იმ გაგებას, რაც შესაძლოა, ცალკეული ადამიანისათვის იყოს მისაღები.

პასუხი შეკითხვაზე – მემკვიდრეობა

ელექტრონული ფოსტით შეკითხვა მომივიდა.

პიროვნებას აინტერესებს, შეუძლია თუ რა სახლის გაყიდვა მისი რამდენიმე წლის წინ გარდაცვლილი მამის მეუღლეს. შეკითხვის ავტორი დასთან ერთად ჩაწერილია აღნიშნულ სახლში და გაყიდვის წინააღმდეგია.

უპირველეს ყოვლისა უნდა განიმარტოს ის, რომ ჩაწერის ინსტიტუტი საქართველოში აღარ მოქმედებს. საბჭოთა პერიოდში მოქმედი კანონმდებლობით, მათ ვინც ჩაწერილი იყო კონკრეტული უძრავი ქონების მდებარეობის ადგილზე, წარმოეშობოდათ უფლებები ამ უძრავ ქონებაზე.

დღეს უძრავ ქონებაზე უფლების წარმოშობა, შეცვლა ან შეწყვეტა ხდება მხოლოდ ამ უფლების საჯარო რეესტრში რეგისტრაციის საფუძველზე. შესაბამისად, აუცილებელია გაირკვეს, არის თუ არა შეკითხვაში დასახელებული ქონება რეგისტრირებული საჯარო რეესტრში და თუ არის, ვის სახელზე. ამისათვის საჭიროა საჯარო რეესტრის შესაბამისი ტერიტორიული სამსახურის ტექნიკური აღრიცხვის არქივიდან ცნობა–დახასიათების გამოთხოვა.

იმ შემთხვევაში, თუ ქონება რეგისტრირებულია გარდაცვლილ პირზე, საჭიროა მისი გადაცემა გარდაცვლილი პირის ანუ მამკვიდრებლის მემკვიდრეებისათვის. სამკვიდროს მისაღებად მემკვიდრეებმა უნდა მიმართონ ნოტარიუსს, რომლის სამოქმედო ტერიტორიაზეც მდებარეობს აღნიშნული ქონება.

შეკითხვის შინაარსიდან გამომდინარე შემიძლია ვივარაუდო, რომ მამკვიდრებელს ანდერძი არ დაუტოვებია.  სახეზეა კანონით მემკვიდრეობა.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1336–ე მუხლის თანახმად, მამკვიდრებლის პირველი რიგის მემკვიდრეები არიან: შვილები, მეუღლე, მშობლები.

შესაბამისად, შეკითხვის ავტორს, მის დასა და მამკვიდრებლის მეუღლეს თანაბარი უფლებები აქვთ სამკვიდრო ქონებაზე (აგრეთვე მამკვიდრებლის მშობლებსაც, თუ ისინი ცოცხლები არიან). თუ აღნიშნულ სამკვიდროს მხოლოდ ეს სახლი წარმოადგენს, ისინი მემკვიდრეობის მიღების შედეგად გახდებიან თანამესაკუთრეები. თანასაკუთრება  უნდა დარეგისტრირდეს ნოტარიუსის მიერ გაცემული სამკვიდრო მოწმობის საფუძველზე საჯარო რეესტრში. (საჯარო რეესტრში რეგისტრაციასთან დაკავშირებული პროცედურების თაობაზე დაწვრილებითი ინფორმაციისათვის შეგიძლიათ მიმართოთ საჯარო რეესტრის ავტორიზებულ მომხმარებელს, რომელიც უფასო იურიდიულ კონსულტაციას გაგიწევთ).

ზოგადად კი თანასაკუთრება იმას ნიშნავს, რომ თანამესაკუთრეებს ქონების განკარგვა (გაყიდვა, გაჩუქება ან სხვა ფორმით გასხვისება და ა.შ.) შეუძლიათ მხოლოდ ურთიერთშეთანხმებით.

შეკითხვის ავტორს შემიძლია დამატებით ვუთხრა, რომ თუკი ზემოთაღწერილი პროცედურები არ განხორციელდება და ქონება გარდაცვლილი პირიდან არ გადაფორმდება მის მემკვიდრეებზე, შეუძლებელი იქნება მისი გაყიდვა. შესაძლოა, ნასყიდობა ფაქტობრივად განხორციელდეს (მაგალითად, გარდაცვლილი პირის მეუღლის მიერ თანხის აღების გზით), მაგრამ მასზე მყიდველის საკუთრების  უფლების რეგისტრაცია (“გადაფორმება”) ვერ განხორციელდება და იურიდიულად ქონება გაყიდულადაც ვერ ჩაითვლება.

დამატებითი შეკითხვები მომწერეთ კომენტარებში ან ელექტრონული ფოსტით.

წარმატებებს გისურვებთ!